زندگینامه حکیم اسماعیل جرجانی، استاد علوم آزمایشگاهی ایران

سید اسماعیل جرجانی از نامدارترین پزشکان و دانشمندان ایران و جهان در سده های پنجم و ششم هجری است که نخستین دایره المعارف جامع در پزشکی به زبان پارسی را نگاشت و موثرترین فرد در ترقی دوران تجدد طب ایرانی است.

حکیم اسماعیل جرجانی نسبت به مبانی علم ژنتیک کاملا واقف بوده و با پیاده سازی علم ژنتیک مولکولی در ایران، فعالیت های آزمایشگاهی بسیاری را به ثمر رسانده است. ایشان از اولین اساتید و دانشمندان ایرانی بود که در زمینه آزمایشگاه و علوم آزمایشگاهی کار کرده است.

سی ام فروردین ماه هرسال به سبب تقدیر از مقام شامخ حکیم جرجانی روز علوم آزمایشگاهی نامگذاری شده است. به مناسبت این روز در این بخش از فرهنگ و هنر با زندگینامه حکیم اسماعیل جرجانی آشنا خواهیم شد.

ولادت و کودکی

سید اسماعیل بن حسن بن محمد بن محمود بن احمد جرجانی در 434 ق در جرجان (گرگان) به دنیا آمد. او از خانواده سادات حسینی بود که با بزرگان سلسله آل زیار روابط نزدیک داشته اند و از اصفهان به گرگان کوچ کرده بودند. در زمانی که سید اسماعیل جرجانی می زیسته است، ایران زیر سلطه سلسله نیرومند تازه به قدرت رسیده ترکان سلجوقی بود.

القاب و کنیه ها

برای سید اسماعیل جرجانی القاب و کنیه های متفاوتی مانند:زین الدین، شرف الدین، ابو ابراهیم، ابوالفتح، ابوالفضائل، الامیر السید الامام، علوی حسینی و طبیب علوی ذکر نموده اند.

تحصیل و علم آموزی

در اوایل جوانی جرجانی به نیشابور، مرکز خراسان برای تحصیل علم و فراگرفتن حدیث رفت. و در مجالس درس ابن ابی صادق النیشابوری شرکت کرد و از طریق همین ابن ابی صادق با طب جالینوسی آشنا شد.

احتمالا جرجانی مقدمات طب را نزد طبیبان گرگان - که برخی از ایشان شاگردان ابن سینا بوده اند - آموخته زیرا طبیب حاذقی چون ابن هندو تا زمان مرگ خویش (455 ق) در گرگان می زیست.جرجانی در گفتار در باب چشم، اقوال احمد فرخ را نقل کرده است ، پس احتمالا او در مجالس درس احمد فرخ هم شرکت می کرده است.

از خود کتاب ذخیره خوارزمشاهی چنین بر می آید که جرجانی به قم برای دیدار با فرزندان کوشیار گیلانی، اخترشناس سده ی چهارم قمری، و شهرهایی چون مرو و بلخ سفر کرده است.

جرجانی در مرو پایتخت سنجر مورد استقبال دربار سنجر قرار گرفت، مقرری برایش تعیین شد و به آموزش پزشکی ادامه داد. احتمالا در همین مرو بوده است که ابوسعد سمعانی جوان (605 تا 365 ه . ق ) نزد جرجانی حدیث آموخت.

جرجانی مابقی عمر خویش را در شهرهای خوارزم و مرو گذراند و مدتی در خوارزم سرپرستی داروخانه ی بهاءالدوله را بر عهده داشت.

جرجانی پزشک دربار بود و علاوه بر درمان معمولی رایج در آن عصر به هرگونه پرسش سلطان درباره علوم طبیعی پاسخ می گفت. جرجانی در کتاب خود به زخمهای سوارکاران و آسیبهای پوست و زخمهای ناشی از جنگ نیز پرداخته است بنابراین معلوم می شود که او پزشک نظامی نیز بوده است. تنها موردی که به چشم پزشکی در اغراض الطبیه اشاره دارد، مربوط به زخم پیکان در چشم است.

جرجانی پزشک مردم نیز بود و توصیه هایی غذایی را به مردم کرده و به شیوه های نادرست غذایی آنان خرده می گرفت و به احوال و شرایط زندگی مردم توجه داشت.

شخصیت جرجانی

سید اسماعیل جرجانی مردی خوشخو، خوش برخورد، عارف، دقیق و موشکاف بود. بیهقی او را مردی جدی، یار و همراه و سخاوتمند توصیف کرده است. ابن ابی اصیبعه او را ” پزشکی بزرگ که دارای شایستگی بسیار و علم فراوان بود ” معرفی کرده است.

مذهب حکیم جرجانی

جرجانی مردی متدین و تحت تاثیر عمیق دین و عرفان اسلامی بود و شخصیت دینی و معرفتی داشت چنانکه تاثیر ایمان عمیق به اراده و مشیت الهی در آثار جرجانی مشهود می باشد. جرجانی عارفی دل سوخته و یکی از حلقه های زنجیر نقل احادیث بود.

جرجانی با بزرگان علمای اسلام اعم از سنی و شیعه حشر و نشر داشت و از پیشگامان عرفان آن زمان مانند شیخ ابوالقاسم عبدالکریم قشیری و شیخ ابوسعید ابوالخیر بیشترین استفاده معرفتی را داشت. قرائن و دلایل قوی بر تشیع سید وجود دارد.

آثار جرجانی

ذخیره خوارزمشاهی

ذخیره خوارزمشاهی از کتب پایه و جامع در پزشکی سنتی امروز و نخستین دائرةالمعارف طبی بود که به جای عربی به فارسی نوشته می شد که اندکی پس از 1110میلادی، برای قطب الدین محمد (پادشاهی اش از 1097 تا 1127میلادی)، تألیف شده است.

چنانچه اشاره شده است ذخیره خوارزمشاهی در نه کتاب (75 باب، 1107 فصل) است و کتاب دهم به نام کتاب قرابادین بعداً بدان ضمیمه شده است. جرجانی براساس ذخیره رساله دیگری به نام اَغراض الطب برای جانشین قطب الدین، اتسز نوشت.

جرجانی و نقش او در دانش پزشکی

منابع دانش پزشکی دوره اسلامی، چه ترجمه های آثار دانشمندان یونانی و چه آثار تألیفی پزشکانِ حتی ایرانی تا زمان جرجانی همه عربی بود و کتابهای پزشکی فارسی بسیار محدود بودند. جرجانی آثار خود مانند یادگار و ذخیره خوارزمشاهی و دو خلاصه ذخیره (خُفی عَلایی و الاَغراض الطِبیة) را به فارسی نوشت.

سایر آثار

• التذکره االاشرفیه فی الصناعه الطبیه که مجموعه طبی است که آن را به علاءالدین پسر ایل ارسلان اهدا کرد.
• خفی علایی، خلاصه فشرده ای از التذکره است که در دو کتاب تکمیل شده است.
• المُنَـبٍه یک رساله فلسفی است.
• الاغراض الطبیه و المباحث العلائیه.
• یادگار
• ***جرجانی علاوه بر پزشکی آثاری نیز در موضوع فلسفه و اخلاق نوشته است.
• ذخیره خوارزمشاهی تنها کتابی است که از فارسی به عربی ترجمه شده است.

استادان حکیم جرجانی

بر اساس گفته های سمعانی و یاقوت ابوالقاسم قشیری استاد حکیم جرجانی بوده است. ابن ابی صادق نیشابوری (ح 385ـ470)، شاگرد بلافصل ابن سینا یکی از استادانی بوده که جرجانی پزشکی را از او آموخت.

تحلیل آثار جرجانی نشان می دهد که او از پزشکانی مانند ابن سینا، محمد بن زکریای رازی، ابوالحسن طبری ترنجی، احمد فرخ، عیسی صهاربخت و... در ذخیره خوارزمشاهی یاد کرده است.

وفات

تاریخهای متعددی برای فوت جرجانی ذکر شده است. بسیاری از معاصران تاریخ 531 برای فوت جرجانی نقل کرده اند که با توجه به ادامه زندگی جرجانی تا دوره حکومت مستقل اتسز در خوارزم صحیح به نظر نمی رسد. سمعانی محل وفات وی را شهر مرو دانسته و از قول محمود بن محمد بن عباس صاحب کتاب تاریخ خوارزم نقل کرده است که جرجانی در 531 ق در مرو درگذشت.

با این وجود بیهقی می گوید که وی را در 531 ق - هنگامی که وی در سنین کهولت به سر می برد - در سرخس دیده است. حاجی خلیفه نیز به سه تاریخ مختلف، 530، 531 و 535 ق اشاره کرده است.

روز بزرگداشت حکیم جرجانی

در تقویم ایران، 30 فروردین به عنوان روز علوم آزمایشگاهی و زاد روز حکیم سید اسماعیل جرجانی ثبت شده است که هر ساله برنامه ی های مختلفی در این روز برگزار می شود.