آبان ۹۴ بود که معاونت فرهنگی وزارت فرهنگ‌وارشاد اسلامی تصمیم گرفت برای رونق بخشیدن به بازار کتاب، تسهیلاتی را در قالب یارانه خرید کتاب از طریق کتابفروشی‌ها مستقیما به خریداران کتاب پرداخت کند و موسسه خانه کتاب و ادبیات ایران مسئول اجرای آن شود.

«کتابفروشی به وسعت ایران- آبان ۹۴»، «عیدانه کتاب ۹۵»، «تابستانه کتاب ۹۵»، «پاییزه کتاب ۹۵»، «عیدانه کتاب ۹۶»، «تابستانه کتاب ۹۶»، «پاییزه کتاب ۹۶»، «عیدانه کتاب ۹۷»، «تابستانه کتاب ۹۷»، «پاییزه کتاب ۹۷»، «تابستانه کتاب ۹۸»، «پاییزه کتاب ۹۸»، «بهارانه کتاب ۹۹»، «تابستانه کتاب ۹۹»، «پاییزه کتاب ۹۹» و «زمستانه کتاب ۹۹» اسامی ۱۶ دوره طرح‌ پرداخت یارانه حمایتی به خریداران از طریق کتابفروشی‌ها بود که اکنون به هفدهمین دوره و «بهارانه کتاب ۱۴۰۰» رسیده است. طرحی که از ۱۷ تا ۲۴ خرداد سال جاری برگزار می‌شود و میزان یارانه خرید در آن ۲۰ درصد و سقف مجاز برای هر خریدار ۲۰۰ هزار تومان است.

به «میزان فروش (مبلغ)»، «میزان فروش (تعداد کتاب)» و «تعداد کتابفروشی‌های مشارکت‌کننده در سطح ایران» طی ۱۶ دوره گذشته نگاهی بیندازیم و سپس به انتقادات واردشده به این طرح بپردازیم. نکته‌ای که نباید از خاطر برد این است که در هیچ‌کدام از دوره‌های این طرح آمار تعداد خریداران قابل استناد نیست چرا که به علت محدودیت سقف مجاز برای هر خریدار، عده قابل توجهی از آن‌ها با کدهای ملی اعضای خانواده یا دوستان‌شان برای خود خرید می‌کنند و در نتیجه تعداد خریداران در جدول زیر ذکر نشده است.

طرح‌های حمایتی فصلی، ملی‌اند؟!

اولین سوالی که مطرح می‌شود این است که اگر طرح‌های حمایتی فصلی، رویکردی ملی دارند آیا نباید دیگر سازمان‌های فرهنگی مانند صداوسیما و شهرداری‌ها در تبلیغ آن‌ها مشارکت کنند؟! چنان‌چه در نمایشگاه کتاب شاهد مشارکت اکثر دستگاه‌های فرهنگی- هنری و اجتماعی هستیم.

طرحی که اگر به شکل عملی شاهد برگزاری‌اش در سطحی ملی بودیم دغدغه‌های پیرامونش چون تاخیر در تسویه بدهی با کتابفروشان کاهش می‌یافت و در تفاهم‌نامه‌هایی که میان خانه کتاب و نهادی مانند سازمان صداوسیما بسته می‌شد دیگر نیازی نبود خانه کتاب بار تبلیغات و هزینه‌های آن را به تنهایی به دوش بکشد.

تسویه‌های دیگرهنگام با کتابفروشی‌ها

تخفیف ۲۰ درصدی که در طول دوره برگزاری طرح‌های فوق از سوی کتابفروشی‌ها بر مبلغ نهایی کتاب اعمال می‌شود و یارانه‌ای که معاونت فرهنگی بابت این تخفیف، به کتابفروشی‌ها پرداخت می‌کند، نقدی نیست. درواقع پولی را که کتابفروش باید اکنون دریافت کند، ماه‌ها بعد می‌گیرد که به‌تبع سودی برایش ندارد. در نتیجه پیوستن به این طرح را امتیازی برای خود نمی‌بیند و گمان می‌کند به ‌جای نمایشگاه، کتاب‌فروشی‌ اوست که محل مصرف یارانه شده ‌است و از خود می‌پرسد چرا مانند نمایشگاه کتاب، همان موقع یا با فاصله زمانی کوتاهی، پول به‌ حسابش نمی‌آید؟!

کتابفروش ملزم است اطلاعات کتاب و خریدار را هم در سیستم خود و هم در آنِ واحد در سیستم خانه کتاب ثبت کند. در حقیقت فروشنده به عنوان اپراتور با مشتریانی مواجه است که برای هر کدام از آن‌ها باید کاری دوبرابر موقعیت عادی انجام دهد.

پس برای ثبت هر کتاب باید پروسه‌ای طولانی طی شود که با توجه به سرعت اینترنت در کشورمان و قطع و وصل شدن‌های مکرر آن، مصیبتی عظیم است.

تغییر الگوی رفتاری خریدار با تخفیف‌هایی در زمان‌های مشخص

طبق مشاهدات کتابفروشان، مشتریان با شروع طرح برای بهره‌مندی از یارانه موجود و سقف تخفیف‌ اقدام به خرید می‌کنند اما از پایان طرح تا برگزاری طرح بعدی، حضورشان روندی کاهشی می‌گیرد. از منظر اقتصادی وقوع چنین پدیده‌ای برای کتابفروش مفید نیست. چون او در طول تک‌تک روزهای سال و ماه هزینه‌هایی دارد که با روند مستمر خرید کتاب توسط مشتریان تامین می‌شود نه با طرح‌های فصلی که تغییر الگوی رفتاری مخاطبان در هزینه کردن برای خرید کتاب را در پی دارد.

به نظر می‌رسد ایراد طرح‌های تخفیفی در منظم بودن آن‌ها است و مشتریان در مواقعی که طرح نیست، کتاب نمی‌خرند و منتظر شروع آن می‌مانند. مساله‌ای که باعث ایجاد رکود در کتابفروشی‌ها در باقی ایام سال می‌شود.