واکسن‌های تولید داخل کرونا به‌جای ایمنی، بدهی درست کردند؛ حالا بیش از دو سال از شیوع ویروس کرونا می‌گذرد، ویروسی که مرگ‌ومیرهای میلیونی رقم زد، آخرین آمارها نشان می‌دهد نزدیک به ۶.۵ میلیون نفر در سراسر جهان در اثر ابتلا به بیماری کووید۱۹ جان خود را از دست داده‌اند، شاید اگر واکسن‌های کووید۱۹ نبود شمارش قربانیان کرونا بیشتر می‌شد، نتایج یک گزارش نشان می‌دهد تزریق واکسن کووید۱۹ جان ۲۰ میلیون نفر را در سال نخست واکسیناسیون در جهان نجات داده است. ایران هم جدا از جهان نیست، تجربه‌ی روزی ۷۰۰ مرگ کرونایی در آمارهای رسمی و کاهش آن به ۳ الی ۴ مرگ در این روزها، بیانگر این است که در کنار ایمنی طبیعی واکسن‌های کرونا در کاهش مرگ‌ومیرها اثرگذار بوده‌اند. اما در این اثرگذاری سهم واکسن‌های تولید داخل کرونا چقدر است؟

ایمنی گله‌ای یا واکسیناسیون؟

در روزهای اول شیوع کرونا برای مقابله با این ویروس دو دیدگاه مطرح شد، عده‌ای به‌دنبال ایمنی گروهی یا گله‌ای بودند و عده‌ای دیگر به‌دنبال مداخله با تزریق واکسن، اگرچه در نهایت طرفداران واکسن میدان‌دار شدند اما جز کشورهای محدودی کسی نتوانست تولید انبوه واکسن داشته باشد، طوری‌که واکسن‌های فایزر، مودرنا، آسترازنیکا و سینوفارم جزو پر مصرف‌ترین واکسن‌ها در جهان شدند.

Our World in Data: تعداد دزهای تجویز شده در کشورهایی که داده‌های لازم را گزارش می‌کنند و در دسترس است.

واکسن داخلی یا خارجی؟

بعد از تولید انبوه واکسن‌ها هنوز تامین واکسن برای بسیاری از کشورها سخت بود، یکی از دلایل این بود که کشورهای تولید کننده اول تلاش کردند عملیات واکسیناسیون را برای شهروندان خودشان کامل کنند، قبل‌تر علیرضا رئیسی، سخنگوی سابق ستاد ملی کرونا و معاون وزیر بهداشت در دولت حسن روحانی گفته بود: «یکی از دلایل واردات آسان واکسن در شرایط کنونی این‌ است که کشورهای بزرگ تولید کننده واکسن، امروز درصد زیادی از جمعیت خودشان را واکسینه کرده‌اند، لذا بخاطر کمبود پول نبود که واکسن وارد نشد چون اصلا واکسنی نبود که بخواهیم وارد کنی.»

اما ماجرای تامین واکسن کرونا در ایران به‌همین‌جا ختم نشد، طوری‌که حسن روحانی، قبل از تحویل دولت در واکنش به اراده‌ی برخی برای واکسیناسیون مردم صرفاً با واکسن‌های داخلی گفت: «وقتی واکسن آمد تردیدهایی وجود داشت،‌ زیرا عده‌ای گفتند باید صبر کنید واکسن داخلی ساخته شود، اما ستاد ملی کرونا تصمیم بسیار خوبی گرفت و گفت واکسن باید بدون معطلی خریداری شود.»

با این وجود همان عده‌ای که تلاش داشتند واکسن‌های داخلی کرونا را تولید کنند و شاید برای واردات واکسن خارجی سنگ‌ اندازی کردند، وارد فاز تولید واکسن شدند، آن‌ها هزینه‌های زیادی برای تامین تجهیزات و تولید واکسن رقم زدند، طوری که شاید تعداد شرکت‌های داخلی تولید کننده واکسن با تعداد شرکت‌های تولید کننده واکسن کرونا در خارج از کشور برابری کرد، اما آن‌ها هرگز نتوانستند سهم قابل قبولی در ایمنی‌زایی علیه بیماری کووید ۱۹ در ایران داشته باشند. دفتر منطقه مدیترانه شرقی سازمان جهانی بهداشت (EMRO) در گزارشی به واکسن‌های تزریق شده در ایران و تعداد آن‌ها پرداخته است، نمودار زیر نشان می‌دهد در بهترین حالت تنها ۹ درصد از واکسن‌های تزریق شده در ایران تولید شده توسط شرکت‌های داخلی هستند.

منبع: دفتر مدیترانه شرقی سازمان جهانی بهداشت (EMRO)
به‌دلیل تعداد کم دزهای استفاده شده، درصد برخی واکسن‌ها
در نمودار آماری صفر گزارش شده است. (جزئیات بیشتر جدول پایین)

جدول زیر تعداد واکسن‌های تزریق شده را به تفکیک نشان می‌دهد.

منبع: دفتر مدیترانه شرقی سازمان جهانی بهداشت (EMRO)

وقتی بدهی جایگزین ایمنی‌زایی واکسن می‌شود!

اما نکته قابل توجه این است که سهم ۹ درصدی واکسن‌های داخلی در مصرف و ایمنی‌زایی حالا چیزی حدود ۵.۵ هزار میلیارد تومان برای دولت بدهی ایجاد کرده است. در این‌باره علیرضا خاکدامن، معاون ستاد توسعه فناوری زیست فناوری معاونت علمی و فناوری ریاست‌جمهوری قبل‌تر در نشست چالش‌های سیاستگذاری واکسن گفت: «تاکنون بیش از ۲۰۰ میلیون دز واکسن خریداری شده است که از این میزان ۲۵ درصد یعنی ۵۰ میلیون دز آن تولید داخل بوده که باید ۸.۵ هزار میلیارد تومان به شرکت‌های تولیدکننده پرداخت می‌شد، ولی حالا ۵.۵ هزار میلیارد تومان بدهی دولت به شرکت‌های تولیدکننده است.»

روز گذشته یکی از شرکت‌های داخلی تولید واکسن کرونا اعلام کرد، خط تولید خود را متوقف کرده است، محمدحسین فلاح مهرآبادی معاون تحقیقات و فناوری موسسه تحقیقات واکسن و سرم‌سازی رازی اعلام کرد ۳.۵ میلیون دز واکسن تولیدی این شرکت به ارزش ۶۳۰ میلیارد تومان در انبارها باقی مانده است. بدهی که با توجه به نامه بهرام دارایی، رئیس سازمان غذا و دارو، به‌نظر می‌رسد همچنان ادامه داشته باشد.

دارایی در بخشی از نامه خود به هیات امنای صرفه جویی ارزی در معالجه بیماران نوشت: «با عنایت به درخواست‌های شرکت‌های تولید کننده واکسن کووید ۱۹ در کشور مبنی بر خرید واکسن‌های تولیدی از سوی این سازمان و بر اساس هماهنگی‌های انجام گرفته از طرف آن هیأت امنای محترم با شرکت‌های مذکور به استحضار می‌رساند که اعتباری بابت خرید واکسن‌های فوق‌الاشاره در ردیف اعتباری ۱۲۹۴۰۰ این سازمان یا ردیف اعتباری خاصی در سال ۱۴۰۱ پیش‌بینی نشده است. بنابراین تا تعیین تکلیف نهایب وضعیت تامین و تخصیص اعتبار، هیچ اقدامی از سوی این سازمان مقدور نیست.»

تاریخ مصرف واکسن‌های داخلی نزدیک است؟

در شرایطی که شرکت‌های داخلی تولید واکسن سهم کمی در ایمنی‌زایی داشتند، بدهی میلیاردی روی دست دولت گذاشتند، حالا بخشی از تولیدات این شرکت‌ها در انبارها باقی مانده است و احتمال پایان تاریخ مصرف آن‌ها دور از انتظار نیست، حسینعلی شهریاری، نماینده مجلس شورای اسلامی، دراین‌باره می‌گوید: «متاسفانه برخلاف این‌که برای خریدن واکسن‌های خارجی به موقع پول پرداخت کردیم، برای خریدن واکسن‌های داخلی این‌گونه عمل نکردیم، شرکت‌های داخلی مقدار زیادی واکسن تولید کردند، اما نه از آن‌ها تحویل گرفته شده و نه پولی به آن‌ها پرداخت شده است، بنابراین با وجود داشتن توان تولید، اما تولید خود را متوقف کردند.»

او در پاسخ به این پرسش که ممکن است تاریخ مصرف واکسن‌های موجود در انبار واکسن‌سازهای داخلی بگذرد بیان می‌کند: «قطعاً تمام واکسن‌ها تاریخ مصرف دارند، اگر زمان طولانی شود ممکن است تاریخ مصرف آن‌ها بگذرد. اما برای واکسیناسیون بعدی از واکسن‌های تولید داخل می‌توانند استفاده کنند، و به امید خدا به واردات واکسن نیاز نخواهد بود.»