مطابق ماده ۱۱۰۲ قانونی مدنی، همین که عقد نکاح به طور صحیح واقع شد، روابط زوجیت بین طرفین موجود و حقوق و تکالیف زوجین در قبال هم برقرار می‌شود که از جمله آن وظایف، تمکین زوجه نسبت به زوج است. تمکین عبارت از اطاعت کردن زوجه در انجام وظایف زناشویی، سکونت در منزل مشترک که شوهر اختیار کرده و حسن معاشرت در تشیید مبانی خانواده است که در اصطلاح حقوقی به آن تمکین خاص و تمکین عام اطلاق می‌شود.

نافرمانی زن از انجام وظیفه خاص زناشویی را نشوز و چنین زنی را ناشزه می‌گویند. بنابراین زن ناشزه کسی است که نسبت به انجام وظایف زناشویی بدون دلیل موجه و مانع شرعی امتناع می‌کند. در این حالت است که زن مستحق دریافت نفقه نمی‌شود. قانون مدنی در ماده ۱۱۰۸ به صراحت بیان می‌دارد: هرگاه زن بدون مانع مشروع از ادای وظایف زوجیت امتناع کند، مستحق نفقه نخواهد بود. البته وجود مانع شرعی و قانونی برای زن در عدم تمکین مانع دریافت نفقه نیست. همچنین بدیهی است که تمکین زن نیازمند تمهید مقدمات و تهیه لوازم آن از جمله فراهم‌سازی مسکن مناسب و لوازم ضروری سکونت است که باید قبلا توسط زوج مهیا شده باشد و زن باید ضمن سکونت در منزل شوهر خود نسبت به ادای وظایف زناشویی اقدام کند.

خانواده عبارت از مرد و زنی است که در اثر رابطه‌ی حقوقی نکاح، به صورت سلول اولیه‌ی اجتماع درآمده‌اند. مبانی خانواده که قانون زن و شوهر را مکلف نموده در تشیید و تحکیم آن بکوشند، اموری است که خانواده بر پایه‌ی آن قرارگرفته و آن عبارت از عشق و علاقه‌ی زن و شوهر به یکدیگر است که نگهبان بقاء خانواده و موجب عفت و عصمت و پرهیزکاری هر یک از زن و مرد می‌شود.

معاضدت در تشیید مبانی خانواده سعی و کوشش زن و شوهر است تا با همفکری به اخلاق و عادات یکدیگر نزدیک شده و رابطه‌ی زناشویی محکم‌تر شود و از صورت تأسیس حقوقی خارج گردد و به یک خانواده طبیعی ناگسستنی که مبتنی بر محبت است درآید.

دستور مزبور اگرچه از طرف قانون ارشادی و اخلاقی می‌باشد ولی در حقیقت می‌توان گفت که این امر از طرف زن از افراد تمکین به شمار می‌رود که در صورت تخلف، مستحق نفقه نخواهد بود و از طرف شوهر اگر به صورت سوء معاشرت درآید و به درجه‌ای برسد که زن نتواند زندگی را با او ادامه دهد، می‌تواند از دادگاه درخواست الزام شوهر به طلاق را بنماید.

تمکین عام و خاص به چه معناست؟

تمکین دارای معنی عام و خاص است. تمکین به معنای خاص آن است که زن نزدیکی جنسی با شوهر را به‌طور متعارف بپذیرد و جز در مواردی که مانع موجهی داشته باشد از برقراری رابطه‌ی جنسی با او ممانعت نکند. البته این وظیفه ویژه‌ ی زن نیست.

شوهر نیز موظف است در حدود متعارف رابطه‌ی جنسی با زن داشته باشد و در غیر این صورت برخلاف وظیفه‌ی حسن معاشرت رفتار کرده است. بنابراین وظیفه‌ی برقراری رابطه‌ی جنسی از تکالیف مشترک به شمار می‌آید.

اما تمکین به معنی عام، آن است که زن وظایف خود را نسبت به شوهر انجام دهد و از او در حدود عادت و عرف اطاعت کند و ریاست شوهر را در خانواده بپذیرد. پس اگر شوهر توقعات نامشروع یا نامتعارفی از زن داشته باشد، زن مکلف به اطاعت از او نیست.

مثلاً اگر شوهر زن را از ادای فرایض مذهبی بازدارد یا از زن بخواهد که اموالش را به او انتقال دهد، زن می‌تواند از اطاعت شوهر سر باز زند. مرد می‌تواند رفت‌وآمد و مکاتبات زن را کنترل کند؛ اما این کنترل نباید از حدود متعارف خارج باشد. هرگاه مرد برخلاف متعارف از خروج زن از خانه و بازدید خویشان و دوستان جلوگیری کند، رفتار او سوء معاشرت به‌ حساب می‌آید.

در صورت اختلاف بین زن و شوهر نظر چه کسی اولویت دارد؟

مقام ریاست خانواده برای مرد و وظیفه‌ی تمکین برای زن ایجاب می‌کند که هرگاه در امور خانواده و تربیت اولاد و معاشرت‌ها و اعمال زن، اختلاف نظری بین زن و مرد وجود داشته باشد، زن از نظر شوهر پیروی کند، مگر اینکه مجوز قانونی برای عدم اطاعت از شوهر وجود داشته باشد.

عدم تمکین در اصطلاح حقوقی نشوز و زنی که از شوهر اطاعت نمی‌کند ناشزه نامیده می‌شود. نشوز در لغت به معنی ارتفاع و بلند شدن و در اصطلاح حقوقی نافرمانی یکی از زوجین است. هرگاه نافرمانی و وظیفه نشناسی از سوی هر دو طرف باشد، آن را شقاق میگویند.

ضمانت اجرای عدم تمکین

هرگاه زن تمکین نکند و ناشزه باشد، شوهر می‌تواند به دادگاه مراجعه کرده، الزام زن را به تمکین بخواهد. به نظر می‌رسد که حکم دادگاه به تمکین اشکالی ندارد؛ اما الزام مادی و فیزیکی زن به تمکین در مقام اجرای حکم دادگاه هم با شخصیت زن و حقوق مربوط به شخصیت وی منافات دارد و هم غیرعملی و بی‌فایده است. به علاوه زن در صورت عدم تمکین نمی‌تواند از شوهر مطالبه‌ی نفقه کند.