اولین تابستان قرن جدید در کشور ما توام با غافلگیری بزرگی از دل طبیعت بود. وقوع سیل آن هم در میانه تابستان سبب شد مردم مناطق مختلف کشور و دولت با مشکلات زیادی دست و پنجه نرم کنند. این سیل تابستانی که ۱۸ استان کشور را درگیر کرد و به پایتخت هم رسید؛ باعث شد شماری از هموطنان جان خود را از دست دادند و آسیب‌های قابل توجهی به زیرساخت‌ها، خانه‌های مردم و حتی بناهای تاریخی وارد شد.

اما همین سیل می‌توانست برای کشورمان، آن هم در روزهای گرم تابستان و در اوج بحران کم آبی در کشور از یک تهدید، به فرصت تبدیل شود. بی‌شک مدیریت سیل می‌تواند برای کشور کم آب ما به یک نعمت تبدیل شود و دستکاری‌های انسان در طبیعت اگر در جهت مثبت باشد، می‌تواند مزایای قابل توجهی هم به همراه داشته باشد.

به نظر می‌رسد با توجه به بروز این حوادث، گرمایش جهانی و تغییرات جوی حاکم بر کره زمین و از همه مهم‌تر، بحران کم آبی در کشور، وقت آن رسیده که به فکر بهره‌وری از آب جاری شده از سیل باشیم!

البته پیش از این برخی از محققان کشور در این راستا تلاش‌های بسیار موفقی را داشته‌اند به طوری که به این بهانه در این گزارش نگاهی داریم به طرح "آبخوان‌داری" که توسط دکتر "سید آهنگ کوثر"، پژوهشگر مطرح کشور در حوزه آب از شهر شیراز مطرح و سبب شد سیل در منطقه فسا به عنوان یک نعمت بزرگ یاد شود.

دکتر کوثر، دارای مدرک تحصیلی دکتری روابط آب و خاک و گیاه، با گرایش مهندسی آبیاری و آبشناسی جنگل از دانشگاه "اورگن" آمریکا است. با آنکه تقریباً تمام دوران تحصیلش را در آمریکا سپری کرده، اما عاشق ایران و ایرانی است و به قول خودش، بسیار کوشیده تا تب میز و قدرت و ریاست وسوسه‌اش نکند. دکتر کوثر دو سال از سال‌های حضور خود در ایران را در "جونگان" ممسنی با خانواده خود گذراند و سال‌ها در یک کانِکس در بیابان‌های "بیشه‌زرد" فسا به این امید زندگی کرد که قدر آب را بهتر و بیشتر بدانیم و درک کنیم که همیشه بهترین واکنش در مواجهه با کم آبی، احداث سازه‌های غول پیکر سیمان اندود به نام سدهای مخزنی نیست.

دکتر کوثر در منطقه "گربایگان" شهرستان فسا، ثابت کرد که می‌توان با هزینه‌ای به مراتب کمتر و با ماندگاری به مراتب بیشتر، آب را در زیر زمین حفظ کرد و به تدریج و بدون نگرانی از تبخیر، مورد استفاده قرار داد، شگردی که به عنوان "آبخوان‌داری" شناخته شد.

وی به دلیل ارائه این طرح بارها در مجامع ملی و بین‌المللی مورد تقدیر و تکریم قرار گرفته و صدها علاقه‌مند از سراسر ایران و دنیا به نزدش می‌آیند تا رمز و رموز این شگرد سازگاری با زیستن پایدار در بیابان را بیاموزند. دکتر کوثر در آیین روز جهانی علم در ۱۹ آبان ۱۳۸۴ در حضور مدیرکل وقت یونسکو (کوییچیرو ماتسورا ) در بوداپست مجارستان، جایزه عالی یونسکو در حوزه آب را دریافت کرد که افتخاری بزرگ برای ایران محسوب می‌شود.

پدر آبخوان‌داری ایران در هنگام دریافت این جایزه، از همسرش با این کلمات تقدیر کرد: «از همسرم که زندگی در بیابان‌ها با مهارکننده سیلاب‌ها را بر آسایش زیستن آسوده در خانه ترجیح داد، قدردانی می‌کنم.»

*** دکتر کوثر در منطقه "گربایگان" شهرستان فسا، ثابت کرد که می‌توان با هزینه‌ای به مراتب کمتر و با ماندگاری به مراتب بیشتر، آب را در زیر زمین حفظ کرد و به تدریج و بدون نگرانی از تبخیر، مورد استفاده قرار داد، شگردی که به عنوان "آبخوان‌داری" شناخته شد.دکتر کوثر کار خود را از پژوهش درباره پخش سیلاب در ایستگاه "نودهک" قزوین در سال ۱۳۵۱ در سطحی کوچک و از دی ماه ۱۳۵۸ در "جونگان" ممسنی در سطحی گسترده‌تر شروع کرد و در سال ۱۳۶۳ طرح‌های آبخوان‌داری را در منطقه "گربایگان" فسا و دیگر مناطق مرکزی کشور اجرا کرد، عاملی که سبب شد از او با عنوان "پدر دانش نوین آبخوان‌داری ایران" یاد کنند.

اگر بخواهیم به منشا آبخوان‌داری در کشورمان رجوع کنیم، باید به ۷ هزار سال پیش بازگردیم. ایرانی‌هایی که از آن زمان در خراسان شروع به آبیاری سیلابی کردند، شاید خودشان هم نمی‌دانستند تغذیه مصنوعی انجام می‌دهند. نتیجه کار آنها، اختراع قنات شد. در حقیقت آنها آبخوان‌داران اصلی این سرزمین بودند و به آبی که در زیر زمین بود، توجه داشتند.

آبخوان‌داری به یک سری عملیات مکانیکی گفته می‌شود که با مهار و نفوذ سیلاب روی عرصه‌های آبخوان، موجب احیاء کمی و کیفی منابع آب و خاک تقلیل و حذف خسارت‌های مستقیم و غیرمستقیم ناشی از سیل می‌شود. در این روش که موجب تغذیه‌ سفره‌های زیرزمینی می‌شود، آبخوان در محل خروجی آبریزها قرار می‌گیرد و موجب مهار شن‌زارها و تثبیت ریگ‌های روان می‌شود تا این اراضی پس از چند سال با کشت درختان مقاوم به خشکی و با اجرای عملیات غرق، به جنگل و مرتع تبدیل شوند.

حالا که نسبت به آبخوان داری یک دید کلی پیدا کردیم، نگاهی بیندازیم به اقداماتی که دکتر سید آهنگ کوثر انجام داد تا در سیل فسا، مردم چند روستا را از بحران کم آبی نجات دهد.

پدر آبخوان‌داری ایران، آبخوان‌داری را اینگونه تعریف می کند: آبخوان‌داری یعنی مدیریت پایدار آبخیز که این فقط مربوط به آب نیست و شامل کل منابع طبیعی می‌شود. آبخوان‌داری یعنی آبخیزداری زیر و روی زمینی. یعنی ما فقط برای نگهداری آب به روی زمین تکیه نمی‌کنیم و از زیر زمین هم کمک می‌گیریم. به زبانی ساده‌تر، به جمع آوری و مدیریت آب در زیر زمین آبخوانداری گفته می‌شود.

وی راجع به مقایسه این روش با سدسازی می‌گوید: اگر شرایط برای ساختن سد مناسب بود و به این نتیجه رسیدیم که سدسازی از آبخوان‌داری بهتر است، باید سد ساخت.

***بنابر اعتقاد پدر آبخوان‌داری ایران، همان طور که سدسازی در خیلی از نقاط غلط است، آبخوان‌داری هم در همه جا مناسب نیست و در خاک نرمی که اصلا ریگ وجود ندارد، نمی‌شود آبخوان‌داری کرد، در چنین مناطقی باید زراعت سیلابی کرد؛ کاری را که مردم چندین هزار سال است انجام می‌دهند. به بیانی دیگر، هر جا آبرفت درشت‌دانه و سیلاب با کیفیت خوب داشته باشیم می‌توانیم آبخوان‌داری کنیم که در سطح ایران نزدیک به ۴۳ میلیون هکتار است. یعنی نزدیک به یک چهارم سطح کشور ما بالقوه می تواند روی آبخوان قرار داشته باشد.دکتر کوثر با تأکید بر اینکه من ضد سدسازی نیستم، گفت: من ضد تلف کردن و نادانی هستم. در سال ۱۳۶۹ در ژاپن سدی خاکی را دیدم که ۳۰۰ سال از عمرش می گذشت. ارتفاع سد ۱۴ متر بود. در این مدت طولانی فقط یک متر از کف آبگیر سد را گل پر کرده بود. ۱۴ را ضرب در ۳۰۰ کنید، ببینید چند سال طول می‌کشد تا این سد از گل پر شود، در شرایطی که بارندگی در آنجا ۱۸۰۰ میلی‌متر در سال است؛ اما در ایران مساله به گونه‌ای دیگر است. در تهران سد لار، سد لتیان، سد طالقان را می‌سازیم. اگر هم لازم شد از چند صد کیلومتر آن سمت‌تر آب می‌آوریم. در ایران سد را که می‌سازند، بعد متوجه می‌شوند از گل پر می‌شود. برای همین آبخیزداری بعد از سدسازی در ایران آغاز شد. سد کرج که یکی از بهترین شرایط رسوب‌گیری در بین سدها را دارد نیز پر از گل است. ما در اینجا سدداری داریم، نه آبخیزداری.

آیا می‌توان از این روش برای تمامی مناطق کشور استفاده کرد؟

بنابر اعتقاد پدر آبخوان‌داری ایران، همان طور که سدسازی در خیلی از نقاط غلط است، آبخوان‌داری هم در همه جا مناسب نیست و در خاک نرمی که اصلا ریگ وجود ندارد، نمی‌شود آبخوان‌داری کرد، در چنین مناطقی باید زراعت سیلابی کرد؛ کاری را که مردم چندین هزار سال است انجام می‌دهند.

به بیانی دیگر، هر جا آبرفت درشت‌دانه و سیلاب با کیفیت خوب داشته باشیم می‌توانیم آبخوان‌داری کنیم که در سطح ایران نزدیک به ۴۳ میلیون هکتار است. یعنی نزدیک به یک چهارم سطح کشور ما بالقوه می تواند روی آبخوان قرار داشته باشد. در همین مکان ها از قدیم قنات حفر شده. به روایتی، حدود ۵۰ هزار رشته قنات داریم که در همین آبرفت ها حفر شده اند.

دکتر کوثر معتقد است، با توجه به آزمون و خطاهای صورت گرفته و نتایج به دست آمده، بهترین و ارزان‌ترین روش برای رفع بحران کم آبی از نظر محیط زیست و از لحاظ اقتصادی در جایی که امکان تغذیه مصنوعی وجود دارد آبخوانداری و آبخیزداری زیر و روی زمینی است.

آبخوان‌داری برای اولین بار چگونه در ایران مطرح شد؟

در سال ۱۹۹۸ میلادی در تهران کنفرانسی برای بیابان‌زدایی برگزار شد که کار دکتر کوثر در آنجا مطرح و کشف شد. چند سال هم طول کشید تا سازمان ملل برای اجرایی کردن این طرح، حمایتگر مالی پیدا کرد. در نهایت سال ۲۰۰۲ طرح آبخوان‌داری مطرح‌شده از سوی دکتر کوثر با کمک مالی بلژیک و همکاری سازمان ملل، یونسکو و ایکاردا (مرکز بین المللی پژوهش های کشاورزی در مناطق خشک) شروع به کار کرد.

شاید برای شما که این گزارش را می‌خوانید، جالب باشد که برخورد مسئولین وقت با چنین طرحی را بدانید.

بنا به گفته دکتر کوثر، پیش از اینکه طرح وی از سوی سازمان ملل پذیرش شود، مسئولین وقت تنها با خنده و لبخندهای طولانی، پذیرای این طرح بودند. گزارشی که او در آن سال به مسئولین وقت ارائه کرده و پس از اینکه فقط با خنده آنها مواجه شده، طرح را به انگلیسی ترجمه کرده و از طرف وزیر وقت کشاورزی به سازمان ملل فرستاده است که البته به دلیل کم کاری مسئولان آن دوره، از پاسخ سازمان ملل مطلع نشده است.

نتیجه کار سید آهنگ کوثر در استان فارس چه شد؟

پیامد آبکشی بی‌رویه از چاه‌های غیرمجاز، خشکیدن کاریزهایی بود که آب چهار روستا را در دشت گربایگان در جنوب ایران تأمین می‌کردند. این نابخردی سبب بحرانی شدن شرایط زیست و مهاجرت گروهی از روستاییان منطقه به شهرها شد. طراحی و ساخت ۲۰۳۴ هکتار شبکه‌های گسترش سیلاب برای آبیاری سیلابی و تغذیه‌ مصنوعی آبخوان‌ها از دی ۱۳۶۱ تا ۱۳۷۵، سبب مهار شدن ۱۹۳ میلیون مترمکعب سیلاب و نفوذ ۷۶ در صد آن به آبخوان شد.

نتیجه این کار، ایجاد انگیزه‌ بازگشت در بیشتر مهاجران به روستاهایشان بود. در نتیجه اجرای طرح پدر آبخوان‌داری ایران در سال زراعی ۱۳۸۹-۱۳۹۰، مساحت پهنه‌ی کشتزارهای فاریاب، به بیش از ۱۳ برابر سال ۱۳۶۱ رسید.

***بیش از چهار دهه از تجربه اجرای شگردهای نوین دانش آبخوان‌داری در کشور می‌گذرد. بیش از ۴۰ سال است که دکتر سید آهنگ کوثر فریاد می‌زند، در کشوری که میانگین تبخیر سالانه آن افزون بر ۲ متر است، بهترین تمهید مدیریتی برای انباشت مطمئن و پایدار آب، استفاده از مخازن زیرزمینی یا همان آبخوان‌های درشت‌دانه است، نه سدهای عظیم! آبخوان‌هایی که دست‌کم در وسعتی معادل ۱۴ میلیون هکتار از خاک ایران شناسایی شده و قابل دسترس هستند و قادرند به راحتی تا ۵ هزار میلیارد مترمکعب هرزآب کشور را به آبی ناب و گوارا تبدیل کنند، آبی که هیچ هم وطنی از نهیب سیل‌گونه آن نهراسد و در حقیقت نعمت باشد تا نقمت!

با توجه به شواهد و نتایج موجود، حتی اگر هدف رونق کشاورزی پایدار و تأمین امنیت غذایی واقعی ایرانیان است، راه‌های به مراتب ارزان‌تری نسبت به سدسازی و طرح‌های انتقال آب بین حوضه‌ای وجود دارد که هم می‌تواند تهدید امنیت غذایی را مهار کند و هم هزینه‌های گزاف اجرای طرح‌های سازه‌ای حوزه آب به بخش‌هایی اختصاص یابد که اینک به شدت در تنگناهای مالی به سر می‌برند.

دکتر سید آهنگ کوثر بیش از ۲۰ سال پیش و هنگام دریافت جایزه عالی یونسکو در حوزه آب در بوداپست از دبیرکل وقت یونسکو، با درایت و آینده‌نگری تحسین برانگیزی درخواست کرد تا در قطعنامه پایانی اجلاس سه روزه بوداپست این عبارت بیاید: «آب باید مانند هوا به عنوان دارایی تمام ساکنان کره زمین شناخته شود. این امر با توجه به وجود رودها و آبخوان‌های برون و درون مرزی، گریزناپذیر است.»

بیش از چهار دهه از تجربه اجرای شگردهای نوین دانش آبخوان‌داری در کشور می‌گذرد. بیش از ۴۰ سال است که دکتر سید آهنگ کوثر فریاد می‌زند، در کشوری که میانگین تبخیر سالانه آن افزون بر ۲ متر است، بهترین تمهید مدیریتی برای انباشت مطمئن و پایدار آب، استفاده از مخازن زیرزمینی یا همان آبخوان‌های درشت‌دانه است، نه سدهای عظیم! آبخوان‌هایی که دست‌کم در وسعتی معادل ۱۴ میلیون هکتار از خاک ایران شناسایی شده و قابل دسترس هستند و قادرند به راحتی تا ۵ هزار میلیارد مترمکعب هرزآب کشور را به آبی ناب و گوارا تبدیل کنند، آبی که هیچ هم وطنی از نهیب سیل‌گونه آن نهراسد و در حقیقت نعمت باشد تا نقمت!

پرسش این است که پس چرا باید هم چنان ساخت سدهای مخزنی در کشور ادامه داشته باشد؟ چرا سیل‌ها هم چنان سرمایه‌های آبی، خاکی و انسانی این مرز و بوم را در خود فرو می‌برد؟ چرا آبخوان‌داری آن گونه که باید، هنوز نتوانسته است به جایگاه خویش در سامانه اولویت‌های راهبردی مدیریت آب کشور دست یابد؟

به شهادت جوایز متعدد بین‌المللی که آبخوان‌داری، تاکنون نصیب این دانشمند ایرانی کرده است و به شهادت ده‌ها دانشجو و علاقه‌مندی که از کشورهای مختلف جهان به سوی گربایگان فسا می‌آمدند تا از دکتر کوثر، رموز این شگرد ساده امّا کارساز و ارزان قیمت را بیاموزند، آبخوان‌داری این امکان را فراهم می‌کند که ضریب مقاومت و ملاحظات پدافندی کشور را در مواجهه با رخداد سیل‌های حادثه‌خیز و خشکسالی‌های درازمدت افزایش دهد.

دکتر سید آهنگ کوثر معتقد است: "سیلاب یک برکت است. این نادانی ماست که سیل را دردسر و مصیبت می‌دانیم. اگر سیل نبود، در بیشتر مناطق جهان حیات نبود. سیلاب‌ها باید باشند تا سفره‌های آب زیرزمین سیراب شوند. فقط نکته مهم اینجاست که ما بتوانیم سیلاب‌های جاری را مهار و از برکت خدا به شکل مطلوب استفاده کنیم."